از استرس تا سرطان؛ آلودگی هوا چه بلایی سر بدن می‌آورد؟

خبرگزاری مهر - گروه سلامت: دو نوع اصلی از آلودگی هوا شامل آلودگی هوای محیطی (آلودگی فضای باز) ناشی از فعالیت کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و وسایل نقلیه که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند و آلودگی هوای خانگی (یا درون ساختمان) می‌شوند که به واسطه سوختن موادی مانند زغال سنگ، چوب یا نفت سفید در فضاهایی با تهویه نامناسب شکل می‌گیرد. آلودگی هوای محیطی و خانگی هر دو می‌توانند در شکل‌گیری یکدیگر نقش داشته باشند زیرا هوا از داخل ساختمان به بیرون می‌رود و بالعکس.

در شرایطی که ذراتی با قطر ۱۰ میکرون یا کمتر می‌توانند به اعماق ریه‌ها نفوذ کرده و در آنجا بگیرند، ذرات مضرتر برای سلامت انسان آنهایی هستند که قطری ۲.۵ میکرونی یا کمتر دارند. ذرات معلق ۲.۵ میکرونی می‌توانند از سد ریه عبور کرده و وارد سیستم گردش خون انسان شوند. آنها می‌توانند خطر بیماری‌های قلبی و تنفسی از جمله سرطان ریه را افزایش دهند.

در همین راستا خبرنگار مهر با کوروش جعفریان استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و متخصص تغذی ه گفتگویی داشته است.

آیا آلودگی هوا یک عامل استرس‌زا است؟

جعفریان: آلودگی هوا در دسته «استرس‌های محیطی» قرار می‌گیرد، این پدیده می‌تواند روندهای طبیعی بدن را مختل و سیستم ایمنی را در حالت دفاعی قرار دهد، بدن آلودگی موجود در هوا را به‌عنوان جسم خارجی شناسایی می‌کند و در برابر آن واکنش دفاعی نشان می‌دهد.

افرادی که سیستم ایمنی قوی‌تری دارند، به‌ویژه جوانان، معمولاً آثار ناتوان‌کننده ناشی از مواجهه با آلودگی هوا را کمتر احساس می‌کنند؛ هرچند آسیب همچنان به بدن وارد می‌شود. اما گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان، بیماران و افرادی که نقص سیستم ایمنی دارند، در زمان بروز آلودگی بیشتر در معرض آسیب قرار می‌گیرند و در برخی موارد حتی احتمال مرگ نیز وجود دارد.

ناتوانی بدن در مقابله با آلودگی هوا می‌تواند پیامدهای جدی برای این گروه‌ها ایجاد کند. مانی که فرد قادر به تحمل آلودگی شدید نباشد، خطر مرگ افزایش می‌یابد. نخستین راهکار پیشگیری را دوری از محیط‌های آلوده عنوان کرد اگر امکان‌پذیر است، افراد باید از شهرهای بزرگ و صنعتی که آلودگی بیشتری دارند، فاصله بگیرند و به مناطق سالم‌تر مانند محیط‌های روستایی یا شهرهایی با هوای پاک‌تر برای مثال مناطق شمالی کشور مراجعه کنند.

اگر ترک شهر آلوده مقدور نباشد، حداقل باید از حضور غیرضروری در محیط‌های آلوده پرهیز کرد. افراد باید بررسی کنند کدام مناطق شهر بیشترین آلودگی را دارند و از تردد در آن نقاط خودداری کنند. همچنین استفاده از ماسک‌های تنفسی استاندارد را در مواقع اضطرار ضروری دانست اگرچه ماسک‌ها به‌صورت صد درصد از ورود ذرات مضر جلوگیری نمی‌کنند، اما می‌توانند میزان قابل توجهی از آلودگی را کاهش دهند و به حفظ سلامت بدن کمک کنند.

راهکار برای جلوگیری از ورود آلودگی هوا به جریان خون چیست؟

جعفریان: پیامدهای جدی آلودگی هوا بر بدن تأکید کرد که در صورت ورود آلاینده‌ها از طریق تنفس یا مصرف مواد غذایی آلوده، باید اقداماتی انجام شود تا این ترکیبات وارد جریان خون و سیستمیک بدن نشوند. آلودگی ممکن است از طریق تنفس یا حتی مواد غذایی آلوده وارد بدن شود. هدف ما باید این باشد که اجازه ندهیم این آلاینده‌ها وارد سیستم گردش خون شوند، زیرا در این حالت آسیب‌های جدی‌تری ایجاد می‌کنند.

داشتن سیستم ایمنی قوی و سد دفاعی مؤثر نقش حیاتی در جلوگیری از ورود آلاینده‌ها به جریان خون دارد. اولین لایه دفاعی بدن، لایه مخاطی در دستگاه‌های تنفسی، ریه و تا حدودی دستگاه گوارش است. این لایه وظیفه دارد از ورود آلودگی به خون جلوگیری کند و در برابر آلاینده‌ها مقابله اولیه را انجام دهد.

عوامل مختلفی مانند ژنتیک، شرایط محیطی، استرس و سبک زندگی می‌توانند بر قدرت این لایه مخاطی تأثیر بگذارند. با این حال یکی از مهم‌ترین عواملی که قابلیت تغییر دارد، تغذیه مناسب است. تغذیه سالم یکی از کلیدی‌ترین راهکارها برای حفظ و تقویت سیستم ایمنی بدن است و اگر تغذیه مناسب داشته باشیم، می‌توانیم سیستم ایمنی قوی‌تری بسازیم و از تضعیف سد دفاعی بدن جلوگیری کنیم، این کار مانع ورود آسان آلودگی هوا به بدن می‌شود.

نقش برخی از مواد غذایی در تقویت لایه دفاعی بسیار مهم است، ترکیباتی مانند اُمگا -۳، ویتامین C و ویتامین A نقش مهمی در افزایش مقاومت بدن در برابر آلودگی هوا دارند و کمک می‌کنند سیستم ایمنی در شرایط آلودگی ضعیف نشود.

آیا مصرف ویتامین‌ها برای تقویت لایه‌های دفاعی بدن ضروری است؟

جعفریان: دریافت کافی امگا ۳ و ویتامین‌های ضروری می‌تواند از ورود آلاینده‌ها به جریان خون جلوگیری کند. افراد برای تأمین امگا ۳ باید از منابع دریایی استفاده کنند، انواع ماهی‌ها مانند ماهی تن، ساردین، آزاد و خال‌مخالی از بهترین منابع امگا ۳ هستند و مصرف آن‌ها می‌تواند نیاز روزانه بدن را تأمین کند.

برخی روغن‌ها مانند روغن زیتون و روغن سویا نیز از منابع مناسب امگا ۳ محسوب می‌شوند، دانه‌هایی مانند خرفه، بذر کتان و سویا نیز حاوی ترکیبات ارزشمند امگا ۳ هستند و می‌توانند در شرایطی که مصرف ماهی یا روغن‌های سالم برای فرد امکان‌پذیر نیست، مورد استفاده قرار گیرند. در صورت عدم دسترسی به منابع طبیعی، مصرف مکمل امگا ۳ نیز قابل توصیه است.

ویتامین A دو منبع گیاهی و حیوانی دارد، اما معمولاً منابع گیاهی توصیه می‌شوند، زیرا همراه با ترکیبات ضدالتهابی و پیش‌سازهای ویتامین A وارد بدن شده و به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند. منابع گیاهی ویتامین A شامل مواد غذایی چون هویج، کدوحلوایی، انبه، طالبی، گوجه‌فرنگی و انواع سبزیجات سبزرنگ است، این مواد حاوی بتاکاروتن هستند و در بدن به ویتامین A تبدیل می‌شوند و نقش مهمی در تقویت لایه دفاعی بدن دارند.

میوه‌ها و سبزیجاتی مانند پرتقال، لیموترش، نارنگی، نارنج، خربزه، طالبی، اسفناج، فلفل، لبو، پیاز و کلم‌برگ از منابع بسیار غنی ویتامین C هستند و مصرف آن‌ها در روزهای آلودگی هوا ضروری است. همچنین مخاط ریه برای عملکرد صحیح به مقدار کافی ویتامین E نیاز دارد. در صورت کمبود این ویتامین، عملکرد لایه دفاعی بدن دچار اختلال می‌شود. بهترین منابع غذایی ویتامین E را جوانه‌ها، سبوس‌ها، مغزها، تخم‌ها و برخی روغن‌های گیاهی است.

ویتامین D به‌دلیل نقش هورمونی و اثر گسترده بر سیستم ایمنی بدن، یکی از مهم‌ترین ویتامین‌ها در روزهای آلودگی هوا است. بسیاری از افراد به‌دلیل دریافت ناکافی نور خورشید و مصرف کم مواد غذایی مانند لبنیات، تخم‌مرغ و غذاهای دریایی با کمبود این ویتامین مواجه‌اند و لازم است سطح آن به‌طور منظم بررسی و در صورت نیاز از مکمل‌ها استفاده شود.

نکات تغذیه‌ای برای روزهای آلوده چیست؟

جعفریان: در صورت ورود آلاینده‌ها، مصرف برخی مواد غذایی می‌تواند به کاهش التهاب و تقویت سیستم ایمنی کمک کند. تمام ترکیباتی که پیش‌تر برای تقویت لایه دفاعی مخاطی بدن معرفی شد، نقش آنتی‌اکسیدانی دارند و در صورت ورود آلودگی به بدن، می‌توانند التهاب را کاهش دهند و از بدن در برابر اثرات مخرب آلودگی محافظت کنند.

برخی مواد غذایی اثر مستقیم‌تری بر مدیریت التهاب دارند. برای مثال سیاه‌دانه یکی از مهم‌ترین خوراکی‌های ضدالتهاب است و در گروه مواد غذایی فانکشنال قرار می‌گیرد. همچنین زردچوبه و ماده مؤثر آن، یعنی کورکومین، از ترکیبات شناخته‌شده‌ای هستند که می‌توانند سیستم ایمنی را تقویت کرده و التهاب ناشی از آلودگی هوا را کاهش دهند.

دمنوش‌هایی مانند آویشن و نوشیدنی‌هایی مانند چای سبز نیز خواص ضدالتهابی دارند و مصرف آن‌ها در روزهای آلوده می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. لبنیات، به‌ویژه شیر، به دلیل داشتن فلزات دو ظرفیتی مانند کلسیم، فسفر و منیزیم، می‌توانند به دفع ترکیبات مضر و فلزات سنگین از جمله سرب و کادمیوم از طریق ادرار کمک کنند.

اگر لبنیات پروبیوتیک مصرف شود، علاوه بر دفع مواد مضر، باکتری‌های مفید موجود در این محصولات به تقویت لایه‌های مخاطی دستگاه گوارش کمک می‌کنند. این امر مانع ورود ترکیبات آلوده به جریان خون می‌شود و یک غشای دفاعی قوی برای بدن ایجاد می‌کند.

وزن مناسب و به‌ویژه کاهش چربی‌های احشایی کمک می‌کند بدن در زمان مواجهه با آلودگی هوا، التهاب کمتری تجربه کند و استرس ناشی از آلودگی را بهتر مدیریت کند. مصرف غلاتی که سبوس کافی ندارند مانند فست‌فودها، نوشابه‌ها و خوراکی‌های حاوی قندهای ساده از عوامل تضعیف‌کننده سیستم ایمنی هستند. این مواد غذایی می‌توانند مقاومت بدن در برابر آلودگی هوا را کاهش دهند.

افراد در روزهای آلوده باید مصرف آب را افزایش دهند تا روند تصفیه و دفع آلاینده‌ها در بدن سریع‌تر انجام شود، اما باید توجه کنند که مصرف غذاهای شور و پرنمک باعث می‌شود امکان دفع آب در بدن کاهش یابد.

خوردن زیاد آب باعث می‌شود فرد به‌طور طبیعی دفعات بیشتری دفع ادرار داشته باشد و آلاینده‌ها از بدن خارج شوند. در حال حاضر مصرف مکمل ویتامین D به دلیل نقش کلیدی این ویتامین در عملکرد سیستم ایمنی توصیه می‌شود تا کمبود آن موجب تشدید التهاب و کاهش مقاومت بدن نشود.