خبرگزاری مهر، گروه استانها- کوروش دیباج: در مراسم رونمایی از کتاب «میدان توپخانه دارالخلافه ناصری ذهنیت ایرانی و ره آورد دیگری» اثر مهنام نجفی که در شهر کتاب اردیبهشت اصفهان با میزبانی علی خدایی نویسنده و منتقد کتاب برگزار شد مهنام نجفی معمار و پژوهشگر حوزه معماری و فضای شهری در سخنانی جامع و بدیع به تشریح دلایل و الزامات انجام این پژوهش تاریخی شهری پرداخت و نشان داد که انتشار این کتاب میتواند نقطه عطفی در فهم تاریخی فضای شهری ایران و بازخوانی مفهوم عرصه عمومی باشد.
این نشست که با حضور تعداد زیادی از اساتید دانشگاه و علاقهمندان به تاریخ فرهنگی و معماری ایران برگزار شد با معرفی اجمالی کتاب آغاز شد و پس از آن نجفی در گفتگویی دقیق و تحلیلی به تبیین فرآیند شکلگیری این اثر پرداخت وی در سخنان خود تاکید کرد این کتاب حاصل پایاننامه کارشناسی ارشد وی در دوره مطالعات معماری ایران است که از سال ۱۳۸۵ آغاز شده و نشان میدهد این موضوع از همان آغاز مسیر تحقیقاتی وی را شکل داده است.
مهنام نجفی آغاز سخنان خود را به تجربه شخصی خود در دوره کارشناسی ارشد اختصاص داد و گفت آن دوره در دانشگاه که در واقع دومین ورودیان این رشته بودند با حضور استادانی صاحب نظر در حوزه مطالعات معماری و میراث فرهنگی چون مروحوم باقر آیتاللهزاده شیرازی، سید محمد بهشتی شیرازی، زهرا اهری، مهرداد قیومی همراه بوده است و مجموعه شغل مند و هدفمندی از اساتید در شکلگیری تفکر وی نقش داشته است این نکته نشان میدهد که پشتوانه علمی و پژوهشی کتاب تنها یک پژوهش شخصی نیست بلکه متکی بر فضای علمی و تجربه اساتید برجسته در حوزه معماری ایرانی است.
وی تاکید کرد: دوره کارشناسی ارشد برای وی در اصفهان بسیار پربار بوده و آثار آن را در کار تحقیقاتی خود دیده است و افزود تجربه زندگی و تحصیل در اصفهان به وی نشان داده که چگونه فضاهای تاریخی میتوانند در شکلگیری فهم شهری و تاریخی نقش ایفا کنند وی اشاره کرد دانشگاه هنر اصفهان که اکنون مستقل شده و دارای مقاطع بالاتر از جمله دکتری است نقش بسزایی در تربیت متخصصان حوزه مرمت و معماری داشته است که نمونه آن را در این کتاب میتوان مشاهده کرد.
نجفی سپس به تشریح انگیزه اصلی نوشتن کتاب پرداخت او گفت سوال آغازین پژوهش این بوده که چگونه میتوان فضایی نظامی مانند میدان توپخانه را با خصیصههای فضایی عمومی و زندگی شهری پیوند داد این سوال بنیادی وی را به بررسی عمیق منابع واداشت وی با وصف کردن تصویری خیالی از فضای میدان توپخانه در دوره ناصرالدین شاه قاجار توضیح داد تصور کنید فضایی گشوده احاطه شده از توپها و توپچیها در حجرههای اطراف با صفی از توپهای آماده شلیک و حضور نیرویی که میتواند این توپها را در میدان به کار ببرد در عین حال این میدان به عنوان زندهترین عرصه عمومی شهر عمل میکند این تضاد ظاهری بین ماهیت نظامی و حضور زندگی جمعی محور اصلی این تحقیق بوده است.
این معمار با اشاره به موقعیت کالبدی میدان توپخانه توضیح داد این فضا در زمان احداث هیچ بنای عمومی در پیرامون خود نداشته و تنها راههای مهم شهری مانند دروازه باب همایون به ارگ سلطنتی و دروازه عمارت که کارگاه اسلحه سازی بود به آن متصل میشد
وی افزود: در سمت شرق میدان نیز عمارت میرزا قهرمان امین لشکر قرار داشته است که نشان میدهد این فضا ارتباط مستقیم با قدرت سیاسی و نظامی زمان داشته است اما در عین حال همین میدان منشأ شش خیابان مهم شهر بوده است خیابانهایی چون لاله زار فردوسی علاالدوله (امیرکبیر) چراغ گاز و چراغ برق و ناصریه که همه این مسیرها شبکه شهر تهران را شکل داده اند این امر نشان میدهد که میدان توپخانه نمونهای از نخستین ترکیب فضایی شهری در تهران مدرن بوده است.
نجفی به این نکته پرداخت: سوال اساسی پژوهش او این است که چگونه ممکن است چنین فضایی که کالبدش کاملاً نظامی است در عین حال به مهمترین عرصه عمومی شهر تبدیل شود
وی با استناد به سفرنامهها توضیح داد: میدان توپخانه محل تجمع کاروانهایی از اقصا نقاط آسیا بوده است کاروانهایی که محصولات تجارت خود را از این میدان وارد بازار تهران میکردند و حتی زائرانی از چین و دیگر مناطق دیده شده اند که در راه حج از این میدان عبور می کرده اند وی افزود حضور زنان همراه با ندیمههایشان در این میدان برای سیاحان اروپایی جالب بوده و این نکته نشان میدهد میدان تنها عرصه نظامی نبوده است بلکه عرصهای برای زندگی اجتماعی و تبادل فرهنگی بوده است.
بازخوانی تاریخی میدان توپخانه
در بخش دیگری از سخنان خود نجفی به موضوع توپها پرداخت وی توضیح داد: این کتاب تنها به کالبد میدان نمیپردازد بلکه توپ به عنوان کاراکتری مهم در متن شهری و فرهنگی ایران بررسی شده است وی گفت یکی از معروف ترین توپها در دوره قاجار توپ مروارید بوده است که زنان برای حاجت گرفتن به آن مراجعه میکردند و نشان میداد که توپها نقشی فراتر از ابزار نظامی داشته اند نجفی افزود این امر نشان میدهد که توپ در ذهنیت ایرانیان به تدریج از سلاح جنگی به نمادی فرهنگی و حتی تقدس یافته تبدیل شده است.
این نویسنده ادامه داد: بسیاری از منابع تاریخی و سفرنامهها گواهی میدهند که توپها در مناسبتهای مختلف فرهنگی و اجتماعی نقش داشته اند جشنها و مراسم مذهبی و آئینی با شلیک توپ همراه بوده و در زادروز شاه و اعیاد مذهبی توپها نقش می یافته اند این امر نشان میدهد که توپها ارتباطی عمیق با تجربه زیستی مردم داشته اند و این تلقی فرهنگی از توپ در حافظه تاریخی جامعه ایرانی نقش بسته است.
نجفی سپس به تفاوت میدان توپخانه تهران با میدانهای مشابه در دیگر کشورها اشاره کرد و گفت: در کشورهای اروپایی اگر نام میدانی توپخانه به چشم بخورد این فضاها غالباً نظامی و بسته بوده اند و نه عرصهای عمومی اما در تهران توپخانه به معنای کاربردی و حضور فعال در زندگی شهری بوده و همین امر باعث شده که این فضا متفاوت و ویژه باشد وی افزود در بسیاری از شهرهای ایران از جمله در تبریز و شیراز نیز فضاهایی مشابه وجود داشته که نشان میدهد این پدیده صرفاً منحصر به تهران نبوده بلکه بخشی از تجربه شهری ایران در دوره قاجار بوده است.
این معمار به نقش وقایع تاریخی بزرگ در شکلگیری اهمیت توپ اشاره کرد و افزود: شکستهای تاریخی نظیر جنگ چالدران که در آن توپها تأثیر تعیین کنندهای در نتیجه نبرد داشته اند باعث شده اند که دسترسی به توپها برای ایرانیان به یک ارزش استراتژیک تبدیل شود.
وی تصریح کرد: این تجربه تلخ تاریخی باعث شده که توپ به عنوان نماد قدرت و حفظ حکومت در ذهن جمعی شکل بگیرد و حتی در دوران بعد از آن نیز این ابزار نظامی به نحوی در فرهنگ عامه ایرانی جایگاه خاصی پیدا کند.
نجفی اظهار کرد: در دوره قاجار مجموعهای از میادین ارگ شکل گرفته اند که نظام دفاعی شهر را تقویت میکردند اما میدان توپخانه تهران به دلیل موقعیت خاصش از حصار ارگ خارج شده و به شبکه ای از خیابانها و عرصههای شهری متصل شده است و این امر نشان میدهد که میدان توپخانه جدید نمونهای ممتاز از تلفیق فضای نظامی و عرصه عمومی است و این ویژگی باعث شده که این میدان در تاریخ عکاسی و توصیفهای سفرنامه نویسان جایگاه ویژه ای داشته باشد.
وی بیان کرد: تاریخچه میدان توپخانه قدیم تهران که در بخش جنوبی ارگ قرار داشته و بخش بسیار از آن امروز از میان رفته است به ما نشان میدهد که این فضا تا چه حد در شکل گیری کالبد شهری تهران نقش داشته است.
نویسنده کتاب کتاب «میدان توپخانه، دارالخلافه ناصری» گفت: قبل از ایجاد میدان توپخانه ناصری، میدانهای دیگر وجود داشته اند که در اطراف ارگ شکل گرفته اند اما میدان توپخانه ناصری برای نخستین بار توانسته از حصار دفاعی خارج شود و به عرصهای برای تعاملات شهری تبدیل شود.
اهمیت اجتماعی عرصه عمومی و میدان در شهرهای قاجاری
در بخش دیگری از سخنان خود نجفی به مفهوم گستردهتر میدان در دوره قاجار پرداخت و اظهار کرد: در این دوره میدانها به عنوان جلوههای عرصه عمومی در ساختار شهر ظاهر میشوند وی افزود این عرصههای عمومی امروز به عنوان فضای شکل دهنده تجربه زندگی جمعی شناخته میشوند و میدانهایی چون توپخانه و بهارستان نشانههایی از این تحول هستند.
وی تاکید کرد: وجود پستخانه و تلگراف خانه و بانکهایی چون بانک ملی در کنار میدان توپخانه نشان میدهد که این فضاها تنها عرصه نظامی یا تجاری نبوده اند بلکه مرکز وقوع تحولات مدرن در ایران بوده اند.
این معمار با اشاره به نقش رسانههای دوران قاجار و ظهور نهادهای مدرن گفت: میدانهایی چون توپخانه و بهارستان صحنه ظهور نهادهایی بودند که نشانگر تغییر ساختار اجتماعی و فرهنگی در ایران بودند وی توضیح داد ظهور پست و تلگراف و بانکها در این عرصهها نشان میدهد که دولت قاجار ناگزیر بوده برای تداوم خود در عصر نوین عرصههایی را برای پاسخگویی به منافع عمومی فراهم کند.
وی افزود: این امر نشان میدهد دولت از یک نقش صرفاً نظامی و امنیتی به نقش خدمات رسان و پاسخگو به مردم تغییر موضع داده است.
نویسنده کتاب «میدان توپخانه، دارالخلافه ناصری» تصریح کرد: این پژوهش هنوز برای وی پایان نیافته و زمینههای تحقیقاتی گستردهتری را پیش رو دارد وی تاکید کرد فهم نقش میدانها و فضای عمومی در تاریخ شهری ایران همچنان سوالهایی بنیادین باقی گذاشته است و امیدوار است این کتاب آغازی باشد برای پژوهشهای بعدی در این زمینه.
نظر شما